Afrika’nın Büyük Yeşil Duvar projesi, Afrika’nın kuzeyinde 15 kilometre genişliğinde bir ağaç şeridi inşa etmeye yönelik iddialı bir plan olarak başladı. Afrika Birliği, ağaçların Sahel’deki 11 ülkede 6.000 kilometre boyunca uzatılması ve Senegal’den Cibuti ve Etiyopya’ya kadar 100 milyon hektar arazinin restore edilmesi planlarıyla projeyi 2007 yılında başlattı. Temel amacı Sahra Çölü’nün ilerlemesini engellemekti. Ancak Büyük Yeşil Duvar aynı zamanda iklim değişikliğine, yoksulluğa ve hatta aşırıcılığa çözüm olarak da ilan ediliyor.
Senegal, en küçük ülkeler arasında yer almasına rağmen Büyük Yeşil Duvar girişimini uygulayan en aktif ülkelerden biri oldu. 817.500 hektar alanın restorasyonu hedeflendi. Çevre araştırmacıları Annah Lake Zhu ve Amadou Ndiaye, Senegal duvarının bazı bölümlerinin uydu görüntülerine bakan bir ekibin parçasıydı ve analiz edilen 36 bitkili alandan yalnızca birinin doğal olarak olabileceğinden daha yeşil olduğunu buldu. Proje gerçek bir ağaç duvarı değil, rehabilite edilmiş bir arazi mozaiğidir. Ancak artan yeşillik uydu görüntülerinden hala görülebiliyor olmalı. Ayrıca mali taahhütlerin çoğunlukla karşılanmadığını, duvar için ödenen paranın zemin seviyesine ulaşmadığını ve yeni ağaçların hayatta kalma oranlarının düşük olduğunu da buldular.
Ne kadar para taahhüt edildi ve nereye gitti?
Şu ana kadar, 2015 yılında Paris iklim konferansında taahhüt edilen 4 milyar ABD doları ve 2021 Tek Gezegen Zirvesi’nde taahhüt edilen 14,3 milyar ABD doları gibi büyük meblağlar da dahil olmak üzere 20 milyar ABD dolarından fazla taahhütte bulunuldu.
Küresel zirvelerde verilen sözler medyanın manşetlerine çıkıyor ancak her zaman gerçekleşmiyor. Genellikle taahhüt edilen finansmanın yalnızca küçük bir kısmı hedef ülkelere ulaşıyor ve daha da küçük bir kısmı da temel seviyeye ulaşıyor.
Örneğin, Büyük Yeşil Duvar’ın finansmanına ilişkin 2020 değerlendirmesi, Büyük Yeşil Duvar ülkelerinin 2011 ile 2019 yılları arasında toplam yalnızca 149 milyon ABD doları aldığını bildirdiğini gösterdi.
2021 yılındaki 14,3 milyar ABD doları tutarındaki taahhüdün Mart 2023 itibarıyla yalnızca 2,5 milyar ABD doları ödenmişti.
Bu uçurumun birkaç nedeni var; belki de en büyüğü bürokrasi. Büyük Yeşil Duvar’da Dünya Bankası, Küresel Çevre Fonu veya Afrika Kalkınma Bankası gibi küresel finansörlerden fon alan her proje, sıkı proje hazırlık ve onay aşamalarından geçmelidir. Fonlar anında aktarılmaz; bazı ülkelerde fonları almak için belirlenmiş bir kurum bulunurken bazılarında yoktur. Fonların çoğu, Büyük Yeşil Duvar’ın hedeflerine uygun kalkınma projelerine gönderiliyor ancak doğrudan ağaç dikmek için kullanılması gerekmiyor.
Taahhüt edilen fonlar, alıcı ülkelerin hesaplarında anında görünse bile, hükümetler genellikle büyük meblağları yerel düzeyde absorbe etme ve dağıtma kapasitesine sahip değildir. Ülkelerdeki bütçe tahsisi kısıtlamaları, fonların altyapı, eğitim ve sağlık gibi diğer sektörlere yeniden tahsis edilmesine de yol açabilir.
Bütün bunların üstüne, birçok Yeşil Duvar ülkesi (Burkina Faso, Mali, Nijer) artık Batı dostu olmayan rejimler tarafından yönetiliyor. Uzun vadeli çevre ve kalkınma yardımlarının çoğu durduruldu ve kırsal uygulama alanları güvensizlik nedeniyle istikrarsızlaştı.
Şu anda yerde ne görünmesi gerekiyor?
Yaklaşık yirmi yıl sonra, taahhüt edilen paranın tamamının gerçekleşmediği dikkate alındığında bile sonuçların görünür olması gerekir.
Ancak Büyük Yeşil Duvar projesi ilerlemeyi ölçmek için uydu fotoğraflarını kullanmıyor. Bunun yerine, dikilen ağaç sayısını veya doğal yenilenme için ayrılan arazi alanını rapor ediyor. Bu arazi genel olarak ağaçlar hiç büyümese bile 100 milyon hektarlık restorasyon hedefine dahil ediliyor.
Avrupa ve Afrika liderliğindeki Büyük Yeşil Duvar Gözlemevi ve Çin Bilimler Akademisi tarafından katılımcı Afrika ülkeleriyle ortaklaşa yürütülen Büyük Yeşil Duvar Büyük Veri Kolaylaştırıcısı, genel olarak bölge genelinde bitki büyümesinin uydudan izlenmesine geçiyor. Ancak bu platformların bitkilendirmenin saha düzeyindeki etkisini sistematik olarak ölçebilmesi için biraz zaman geçmesi gerekecek.
Bugün Senegal’deki Büyük Yeşil Duvar neye benziyor?
Senegal’deki Büyük Yeşil Duvar alanlarını ziyaret ettik ve yeniden ağaçlandırma faaliyetlerinin gerçekleştiği proje personeli ve topluluk üyeleriyle röportaj yaptık. Ekibimiz ayrıca Büyük Yeşil Duvar’ın yaklaşık 817.500 hektarlık Senegal hedef alanının 18.090 hektarını kapsayan 36 parselin uydu fotoğraflarına da baktı.
Araştırmamız, Büyük Yeşil Duvar’ın yeni ağaç fidanlıklarında, dikimde istihdam yarattığını ve yeniden ağaçlandırma alanlarında koruyucu olarak çalıştığını ortaya çıkardı. Sağlık hizmetleri ve yangın bariyerleri yapımı gibi sosyal hizmetleri de sağlayan Çin Seddi’nin bir diğer faydası da kereste dışı orman ürünlerinin (arap sakızı ve çöl hurması) hasadı.
Bu faydalar somuttur: çok az işin olduğu uzak bölgelerdeki işler. Ancak işler genellikle kısa ömürlü oluyor; çoğunlukla ekim sezonuyla veya yeni bir ağaçlandırma alanının kurulduğu zamanla sınırlı.
Ekolojik olarak etki çok daha az belirgindir. Senegal’deki 36 yeniden ağaçlandırma alanına ilişkin uydu görüntüleri analizimiz, duvarın ilk inşa edilmesinden bu yana yalnızca iki tanesinin çok daha yeşil olduğunu gösterdi. Ve bunlardan sadece bir tanesi doğal olarak olabileceğinden daha yeşildi.
Bunun nedeni yeni ağaçların sulanmaması olabilir. Kuraklığa dayanıklı türler dikilse de yağış mevsiminin ılıman geçmesi durumunda birçok ağaç ölüyor. Çitlerin bakımı düzgün yapılmadığında ağaçlar da sığırlar tarafından çiğneniyor veya yeniyor.
Restorasyon çalışmalarının yapıldığı belirli alanları inceleyerek ve yağıştan beklenen yeşillenmeyi ayarlayarak yaptığımız çalışma, genel olarak Büyük Yeşil Duvar’ın Senegal’de neredeyse hiç ekolojik etkiye sahip olmadığını ortaya çıkardı.
Bundan sonra ne olması gerekiyor?
Bir projenin hedeflerine ulaşmak için ihtiyaç duyduğu parayı çok sık duyuyoruz; BM’nin Çin Seddi için ihtiyaç duyduğu 33 milyar ABD doları rakamı gibi. Bu bir kurgu. Bunun gibi büyük projelerin paradan daha fazlasına ihtiyacı var. Parayı tabana ulaştırmak için güvenilir yollara ihtiyaçları var. Bu sorun ele alınmalıdır.
Proje değerlendirmeleri aynı zamanda faaliyetleri (dikilen ağaç sayısı gibi) başarı ölçüsü olarak tek başına kullanmayı da bırakmalıdır. Daha ziyade, başarıyı gösteren şey bu faaliyetlerin sonuçlarıdır (yeşillendirmenin artması ve arazi bozulmasının azalması).
Çin Seddi’ni izlemek için güçlü dijital ve uzaktan izleme araçları mevcuttur. Proje başladığında bunlar yoktu. Bizim önerimiz bunları kullanmanızdır: Duvar yolu boyunca artan bitki örtüsü için hedefler belirleyin, projenin etkilerini uzaktan izleyin ve başarıyı cömertçe ödüllendirin. Bu geleceğin modelidir. Sembolik vaatlerin ötesine geçerek sahadaki fiili değişikliklere odaklanıyor.
